Rijksmonument Zijlweg 5 te Welsum (Olst), 1828

Rijksmonument Zijlweg 5 te Welsum (Olst), 1828

Inleiding

De kerk is in 1828 gebouwd, de toren eind 15de eeuw.

Beschrijving

De bakstenen toren, die oorspronkelijk aan drie zijden heeft vrijgestaan en nu aan noord- en zuidzijde wordt ingeklemd door nevenruimten van de kerk, bestaat uit twee geledingen en wordt gedekt door een zadeldak tussen twee geveltoppen. De baksteen van het benedendeel van de toren meet 23 × 11,5 × 5 cm. Even boven het venster van het torenportaal en het gewelf daarover begint metselwerk van een grover formaat steen: 29 × 13 × 6 cm. De steen van de beide geveltoppen is grauw van kleur.  De ingang in de westelijke muur is sterk gewijzigd. Boven het rechthoekige deurkozijn bevindt zich een venster dat het torenportaal verlicht en dat zijn oorspronkelijke harnas heeft verloren. De tweede geleding heeft aan elke zijde behalve op het oosten een tweedelige spitsboognis. De velden van de nissen bevatten vrij kleine galmgaten die door overkraging van bakstenen zijn overdekt. Aan de voet van elk der beide geveltoppen bevindt zich een druplijst die klaarblijkelijk niet aan noord- en zuidkant heeft omgelopen. De boogopeningen in de beide geveltoppen zijn ongetwijfeld voortbrengselen van vroege neogotiek. De zijkanten van de toren is door het zadeldak van de kerk ingebouwd. De topgevels van het zadeldakje zijn 19e eeuws. Hierin gezwenkte spitsboogvormige openingen. In 2e geleding gedeeltelijk dichtgemetselde spitsboogvensters met gemetselde tracering. De open gedeelten daarvan doen als galmgaten dienst. Geledingen in geprofileerde baksteen. In de toren hangt een klok van 46 cm middellijn, voorzien van een fries met meermannen en meerminnen. Opschrift: Iesus Maria Ioannes Anno Salutis nostre 1560, diam. 50 cm De naam van de gieter ontbreekt. Het mechanisch torenuurwerk is buiten gebruik gesteld. Over het inwendige valt alleen op te merken dat de benedenruimte van de toren door een gemetseld kruisribgewelf overdekt is geweest. Van dit gewelf zijn de aanzetten met de geboorte van de bakstenen ribben in de hoeken bewaard. De ribben ontspringen op fijn geprofileerde kraagstenen. Het orgel is vervaardigd door de toenmalige bekende Utrechtse orgelbouwer Pieter Maarschalkerweert en Zoon, die het in romantische stijl optrok. Bovenop het gekroonde middeldeel bevindt zich de traditionele Davids harp, geflankeerd door iets lager rustende engelfiguren, die niet, zoals meestal gebeurde, van gips werden vervaardigd maar van hout. De kast is van linden of grenenhout. Het orgel staat op een balkon tegen de westwand van het kerkinterieur. De frontindeling bestaat uit een ronde middentoren geflankeerd door lagere zijvelden. In elk der velden staan zeven pijpen. Omstreeks 1960 is een nieuw voetklavier aangebracht, met een grotere omvang dan het oorspronkelijke en is het mechaniek gerepareerd. Op 28 mei 2000 werd aan de orgelmaker Gebr. van Vulpen B.V. te Utrecht opdracht verstrekt tot restauratie van het orgel.

Historie

De historie van de kerk te Welsum gaat terug tot de middeleeuwen.  Op het eind daarvan, namelijk eind 15de eeuw, werd een (roomskatholiek) torentje gebouwd. Aan de westkant werd een kapel bijgebouwd. Het kapelletje dat van hout was moet omstreeks 1730 zijn afgebrand. De toren bleef staan. Een pentekening uit 1732  toont de toren zonder kapel. In datzelfde jaar kreeg de toren een zadeldak, dat er oorspronkelijk niet heeft opgezeten. De kapel van Welsum behoorde evenals die van Hengforden aan de rechterzijde van de IJssel tot de parochie van Olst. Dat de kapel buiten een godsdienstig functie ook een functie had in noodsituaties, blijkt uit het reglement van de Staten van Gelderland bevattende voorzieningen in geval van ijsgang en watersnood, d.d. 16-7-1819. “Zoodra de gevaren aan de dijken te vreezen zijn, zullen aan de daartoe geschikte  torens of andere hooge voorwerpen langs de rivieren, voor den dag eene groote manden en voor den nacht een helder lantaarnlicht worden geheischt”. Bij het doorbreken van een dijk moest de mand of lantaarn worden gestreken en tevens moest de klok worden geluid.

Een keerpunt in de geschiedenis van de kerk volgde rond het jaar 1828, toen de Hervormde kerkleden van het westelijk van de IJssel gelegen overwegend agrarische dorpje een eigen gemeente mochten gaan stichten en niet meer behoefden te kerken in de Olster Hervormde kerk. Het classicaal kerkbestuur had er toestemming voor gegeven, de overtocht over de IJssel  was vooral in de winter te moeilijk, ouden van dagen waren soms gedwongen thuis te blijven en kinderen konden niet naar de catechisatie in verband met ijsgang op de IJssel. Op 9 okt. 1824 werd een brief geschreven naar Koning Willem I, de Koning gaf in april 1828 toestemming voor de bouw van de nieuwe kerk.

Vier (boeren)kerkleden zijn met hun initialen vereeuwigd in de noordelijke lange kerkmuur, waar de eerste steen voor de bij de toren aangebouwde nieuwe (stenen) kerk werd gelegd. “Bestuurderen van dit werk, ter eere van Gods Werk” staat op de steen als aanduiding.  De nieuwe kerk was in 1830 gereed. Op 10 februari 1830 kwamen de zes meest notabele personen ter vergadering bijeen. Voorzitter was dominee Eilerts de Haan, predikant te Olst. Er werd besloten tot het stichten van een eerste kerkenraad, waarvoor een dubbel viertal werd gesteld. Als ouderlingen werden gekozen Hendrik Voorhorst en Albert Logtenberg, en als diakenen Evert Voorhorst en Hendrik Willem Bredenoord. De eerste predikant was Louis Vroom en deed op 30 januari 1830 zijn intrede. Op 9 september 1866 werd het orgel in de kerk in gebruik genomen. Blijkens een opschrift op de onderkas werd het geschonken door Angenita Logtenberg, het schenkingsbedrag bedroeg fl. 1000,- . De overheid werd gevraagd het traktement van de predikant te betalen.

Tweehonderdvijftig zitplaatsen telde de kerk. Dit aantal is gereduceerd tot plm. 160 plaatsen, omdat Welsum te maken kreeg met een teruglopende bevolking. Met hoogtijdagen zijn er nog wel ruim 200 zitplaatsen te creëren. Aan de zuidzijde ligt een oud cachot, waar in het verleden  de veldwachter boosdoeners in opsloot. Aan de noordzijde ligt het oude consistoriekamertje, waarvan de ruimte zo klein is dat de predikant, als hij zijn preek doornam, zich in zijn eentje in een benarde positie voelde. Daarom werd aan de oostzijde een nieuwe consistorie tegen de kerk aangebouwd. De consistorie is niet monumentaal. De kerk behoort aan de Hervormde gemeente van Welsum, de toren aan de burgerlijke gemeente Olst.

De preekstoel, die sinds de kerkbouw een ware disharmonie bracht in de kerk, is verdwenen. Op advies van monumentenzorg werd een uit 1700 daterende preekstoel in de kerk geplaatst. Deze preekstoel die een sierlijker karakter had, was afkomstig uit de afgebroken Hervormde kerk van Veenhuizen (Noord-Holland). De preekstoel kreeg in het oud-hollandse interieur (ongeveer 17de eeuw) een rood-bruine tint.

De banken werden vervangen door stijlvolle rieten stoelen. Voor de preekstoel staat een avondmaalstafel en een romaans doopvont. De oude potkachel die een eeuw voor de verwarming diende, werd later vervangen door een centrale verwarming.

Bronnen:

-Archief Historische Vereniging ‘t Olster Erfgoed.

-J.D. Hilferink, Geschiedenis van Olst, september 2009

 Websites, 2015:

<www.dbnl.org>; A.C.F. Koch, E.H. ter Kuile,  Zuid-Salland, 1964

<http://rijksmonumenten.nl/monument/31450/nederlands+hervormde+kerk/welsum/>

 <www.kerkwelsum.nl> Zie voor de eerste brief van de hervormde gemeente te Welsum aan de Koning in 1824 de website van de hervormde gemeente van Welsum, <http://www.kerkwelsum.nl/historie/eerste_brief_aan_de_koning>

Prent: Rijksmuseum Amsterdam. Kapel te Welsum, Abraham de Haen (II), 28-jun-1732 (Cornelis Pronk, verworpen toeschrijving) <http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.444572>

Foto: eigen foto J.M. van Dam, 1-3-2015 

Werkgroep monumenten Olst/Wijhe (2016)

Beschrijving en historie van dit rijksmonument in de gemeente Olst-Wijhe: https://www.onderzoekoverijssel.nl/detail.php?nav_id=0-1&nav_id=7-2&id=280402030   Of download het document bij dit verhaal.